Nói đến văn hóa của dân tộc Mông người ta thường nhớ đến bộ trang phục với màu sắc rực rỡ, nét hoa văn riêng biệt, nổi bật. Trang phục truyền thống của người Mông được làm từ cây lanh. Trang phục nữ mỗi nhánh Mông có khác nhau về màu sắc và hoa văn trang trí, gồm váy, áo, yếm, đồ trang sức, thắt lưng, khăn quấn đầu, dây tua, xà cạp. Trang phục nam các nhánh Mông cơ bản giống nhau, áo ngoài được làm từ vải lanh nhuộm chàm màu xanh, đen, có 4 túi; áo sơ mi trắng mặc trong; quần ống rộng không có chun và có thắt lưng, đi giầy vải. Hiện nay, trang phục truyền thống chỉ được dùng chủ yếu trong việc cưới và việc tang; trong cuộc sống hàng ngày người Mông ít mặc trang phục truyền thống do tự làm mất nhiều thời gian, giá mua cũng rất đắt và không thuận tiện cho sinh hoạt. Đa số người dân mua quần áo, váy may sẵn bằng vải công nghiệp để dùng. Các loại đồ trang sức ít dùng, do không còn nghệ nhân biết chế tác, giá thành đắt và thiếu nguyên liệu. Đây là nguyên nhân chính làm mai một dần trang phục truyền thống của người Mông.

Một bộ trang phục váy của phụ nữ Mông trắng trên vùng Cao nguyên đá Đồng Văn Hà Giang.

Về kiến trúc nhà ở của người Mông là những ngôi nhà trệt, trình tường đất vững chắc, kín đáo và có 2 tầng. Tầng dưới sinh hoạt và tầng trên để tích trữ lương thực. Một số vùng nhà được làm bằng gỗ. Nhà có ba gian, một chái, cửa chính ở gian giữa mở vào trong, cửa phụ ở bên trái. Gian giữa nhà là nơi thờ cúng tổ tiên, gian bên không có chái kê giường ngủ, gian có chái là bếp. Hiện nay, một số nơi do không có đất để trình tường, bên cạnh đó vật liệu mới để làm nhà như gạch, ngói, xi măng có giá thành rẻ hơn so với nhà trình tường nên người dân có xu hướng làm nhà xây bằng gạch, lợp ngói, lợp tôn hoặc phi
brôxi măng.

Hàng rào đá cũng là một phần đặc biệt của nhà trình tường (Ảnh: Duy Khanh Nguyen)

Về hoạt động sản xuất vật chất, người Mông canh tác chủ yếu trên nương rẫy, cây lương thực chính là cây ngô, ngoài ra trồng xen canh thêm các loại rau, đậu. Cây lanh được trồng dùng để dệt vải, người dân còn phát triển trồng thêm các loại cây ăn quả và cây dược liệu. Việc sản xuất còn manh mún, nhỏ lẻ, chủ yếu tự cung, tự cấp... Do điều kiện giao thông đi lại khó khăn nên hầu hết mỗi gia đình người Mông đều là một đơn vị kinh tế độc lập. Người Mông cũng nổi tiếng với các nghề truyền thống như rèn, đúc, đan lát, thêu dệt, chạm trổ, nấu rượu ngô. Ngoài ra người Mông nổi tiếng khéo tay trong chạm bạc, đục đá, xếp đá... Hiện đời sống vật chất của đồng bào người Mông vẫn còn gặp nhiều khó khăn, tỷ lệ hộ nghèo còn cao so với các dân tộc khác.

Ông Vàng Chá Thào, Chủ tịch Hội nghệ nhân dân gian xã Phố Cáo, huyện Đồng Văn (người đội mũ đen)  - nghệ nhân tiêu biểu người Mông tham dự Ngày Hội Văn hoá tỉnh Hà Giang.

Về tiếng nói và chữ viết: Hiện nay, đa số người Mông đều giữ được tiếng nói của mình và chữ viết. Tuy nhiên, hiện người Mông tham gia các hoạt động ngoài xã hội như đi học, đi làm đã ít sử dụng tiếng nói của dân tộc mình; trẻ em sinh ra ở thị trấn, các huyện, thành phố không biết nói hay sử dụng ngôn ngữ của người Mông.

Về ẩm thực: Món ăn truyền thống của người Mông chủ yếu là ngô đồ (mèn mén), bánh ngô. Ngoài ra, bà con ăn cơm gạo tẻ được nấu hoặc được đồ trong chõ gô, gạo nếp thì đồ xôi hoặc làm bánh dày. Thắng cố, thịt lợn hun khói, tẩu chúa (cháo bảo) là những món ăn truyền thống và ưa thích của người Mông. Đồ uống là rượu ngô.

Về tín ngưỡng, phong tục, tập quán: Người Mông theo tín ngưỡng nguyên thủy đa thần, chịu ảnh hưởng của đạo giáo phù thủy, trong đó đặc biệt coi trọng tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, những người có công đã khuất, những vị thần bản mệnh của cá nhân, của dòng họ và của dân tộc Mông, coi đó là yếu tố quan trọng nhất cho sự gắn kết cộng đồng, dòng họ và của cả dân tộc Mông. Dân tộc Mông có những quy ước kiêng kỵ chặt chẽ và nhiều phong tục, tập quán tốt đẹp như đoàn kết, gắn bó, thủy chung, nhân ái, vị tha, ghét giả dối, áp bức, bất công...

Về các loại hình nghệ thuật, lễ hội truyền thống, trò chơi dân gian: Người Mông có các loại hình nghệ thuật phong phú, thể hiện qua các làn điệu dân ca, hát giao duyên, gảy đàn môi, thổi kèn lá, múa khèn, hát ống, hát phươn; các trò chơi dân gian truyền thống như đánh sảng, đánh yến, đẩy gậy, tung còn, bắn nỏ, đi khà kheo... Cùng với đó là các lễ hội đặc sắc mang đậm nét văn hóa riêng như: Lễ hội Gầu Tào, Lễ hội khèn Mông, Ngày hội văn hóa dân tộc Mông... được tổ chức thường niên. Đặc biệt, Lễ hội Gầu Tào là lễ hội quan trọng, linh thiêng của người Mông được tổ chức để cầu tự, cầu phúc, cầu sức khoẻ, mùa màng bội thu, được tổ chức vào những ngày đầu năm mới; Lễ hội khèn Mông là nét sinh hoạt văn hóa tinh thần không thể thiếu, thể hiện tâm linh, tín ngưỡng truyền thống của dân tộc Mông.

Mặc dù những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc Mông đã được lưu giữ, bảo tồn và phát huy, tuy nhiên chưa trở thành phong trào và có tính bền vững. Công tác tuyên truyền, vận động, thuyết phục đối với đồng bào dân tộc Mông giữ gìn hản sắc văn hóa dân tộc mình chưa thường xuyên; sự giao thoa giữa các dân tộc trong những năm gần đây làm cho một số đồng bào dân tộc Mông có xu hướng đánh mất đi bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc mình. Một số công trình kiến trúc nhà ở đã bị thay đổi so với trước kia. Một số hộ gia đình có kinh tế phát triển khá nên đã không giữ theo kiến trúc truyền thống mà xây dựng nhà bằng vật liệu bê tông, không có tường rào đá; thế hệ trẻ hiện nay không biết se lanh, dệt vải lanh, không thích nói tiếng nói và mặc trang phục của dân tộc mình. Bên cạnh đó, trong cộng đồng người Mông vẫn tồn tại nhiều hủ tục lạc hậu như: Người chết chưa đưa vào áo quan khi làm tang ma, giết mổ nhiều gia súc, truyền thống tổ chức đám tang dài ngày; tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống vẫn xảy ra; một số nghi lễ trong cúng bái còn rườm rà là gây lãng phí, tốn kém, ảnh hưởng đến môi trường sống, sức khỏe của người dân. Cùng với đó, do sự du nhập, tác động của một vài tôn giáo không chính thống, một bộ phận đồng bào người Mông đã tin theo tín ngưỡng mới, bỏ tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, dẫn đến nhiều phong tục, tập quán, nét đẹp văn hóa đang đứng trước nguy cơ bị mai một.

Khu nghỉ dưỡng H’Mong Village được xây dựng dựa trên ý tưởng phục dựng và bảo tồn văn hóa dân tộc Mông ở Hà Giang.

Theo Ban Dân vận Tỉnh uỷ tỉnh Hà Giang cho biết, thực hiện Đề án số 07-ĐA/TU, ngày 21/4/2017 của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về bảo tồn, khôi phục, phát huy giá trị văn hóa đặc trưng của dân tộc Mông trên địa bàn tỉnh, giai đoạn 2017-2020, định hướng đến năm 2030, các cơ quan quản lý nhà nước các cấp đã xây dựng kế hoạch chi tiết phục dựng, bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể có nguy cơ bị mai một của đồng bào dân tộc Mông, như: Lễ hội Gầu Tào (huyện Yên Minh, Đồng Văn); nghề dệt lanh (huyện Quản Bạ); tri thức canh tác hốc đá của cư dân Cao nguyên đá Hà Giang (Mèo Vạc, Đồng Văn, Yên Minh, Quản Bạ); xây dựng Làng văn hóa Mông Pả Vi (huyện Mèo Vạc); quay phim về dân ca Mông; mở các lớp truyền dạy kỹ năng thổi và múa khèn Mông tại các huyện Yên Minh và Đồng Văn, Xín Mần; mở lớp truyền dạy kỹ thuật chế tác khèn Mông tại huyện Quản Bạ, Đồng Văn... Một số di sản văn hóa phi vật thể đã được lập hồ sơ đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, như: Lễ hội Gầu Tào; Nghệ thuật Khèn Mông; Dệt lanh, thêu hoa văn xã Lùng Tám (huyện Quản Bạ).

Việc phục dựng, bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể không chỉ góp phần giữ gìn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mông mà còn giáo dục tinh thần đoàn kết, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người dân. Để việc bảo tồn các giá trị văn hóa dân tộc Mông trên địa bàn tỉnh được triển khai thực hiện có hiệu quả trong thời gian tới, gắn với thực hiện xóa bỏ những hủ tục, phong tục, tập quán lạc hậu, tỉnh Hà Giang sẽ tiếp tục quán triệt các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về việc bảo tồn, phục dựng, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Mông cho người dân hiểu, nắm được để gìn giữ, phát huy. Việc phục dựng, bảo tồn các giá trị văn hóa của người Mông không chỉ góp phần giữ gìn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mông mà còn giáo dục tinh thần đoàn kết, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho đồng bào dân tộc Mông.

Cùng với đó, tổ chức tuyên truyền cho bà con người Mông hiểu được cần phải tiếp tục giữ nhà ở trình tường, trang phục và tiếng nói; phải thờ cúng tổ tiên, không theo đạo trái pháp luật, không mê tín dị đoan, không tổ chức cúng ma khi nhà có người bị ốm đau; đón Tết của người Mông trùng với Tết cổ truyền của dân tộc Việt Nam; đưa người chết cho vào quan tài và làm tang ma không quá 48 tiếng và không mổ quá nhiều gia súc; tổ chức thực hiện tốt việc quy hoạch nghĩa trang nhân dân và vận động người Mông chôn cất đúng nơi quy định. Tiếp tục bảo tồn, khôi phục văn hóa dân tộc Mông gắn với phát triển du lịch thông qua các “Làng văn hóa du lịch cộng đồng dân tộc Mông”. Tổ chức dạy múa cho các cháu trong trường học, dùng nhạc cụ Mông và lồng ghép tuyên truyền về việc cần phải xóa bỏ những hủ tục, phong tục lạc hậu để các cháu nhận thức, về tuyên truyền với với những người thân trong gia đình, dòng họ. Bằng nhiều hình thức tuyên truyền, quảng bá sẽ tổ chức giới thiệu các món ăn của người Mông đến nhân dân và khách du lịch biết đến nhiều hơn. Nếu làm được như vậy, công tác bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc nói chung và dân tộc Mông nói riêng sẽ ngày càng tiến bộ và văn minh trong thời gian tới.